Nieprawidłowości, jakie obserwuje się u dzieci dyslektycznych, to wg J. Cieszyńskiej (2001) najczęściej:
1.Z punktu widzenia psychologicznego – trudności w dokonywaniu prawidłowej analizy i syntezy wzrokowej oraz zaburzenia koncentracji. Z punktu widzenia językoznawczego – substytucje literowe, czyli zaburzenia inwentarza liter, takie jak: trudności w różnicowaniu liter: b:p, b:d, h:n, p:d, p:g, d:g, j:g, 1:ł, ł:t, k:l, rn:w, m:n, n:u, y:u, r:n, a:ą, a:e, e:ę, c:ć, j:i, f:t, o:ó, z:ż, z:ź, ż:ź, obserwowane jako substytucje literowe (puda zamiast buda), upodobnienia literowe (jajoda zamiast jagoda), odpodobnienia literowe (lelka zamiast lalka, choć może to być także substytucja literowa), trudności w odczytywaniu dwuznaków, obserwowanych jako substytucje literowe (synka zamiast szynka), upodobnienia (szeszyt zamiast zeszyt), odpodobnienia (chucala zamiast chuchała), pomijanie znaków diakrytycznych, obserwowanych jako substytucje literowe (spi zamiast śpi), upodobnienia literowe (czwiczyć zamiast ćwiczyć), odpodobnienia (szyska zamiast szyszka).
2.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w zachowaniu kierunku od lewej do prawej.
3.Z punktu widzenia językoznawczego - zaburzenia liniowego uporządkowania liter, sylab w wyrazach, wyrazów w zdaniu, zdań w tekście, takie jak: przestawianie liter i sylab w wyrazach (metatezy), np. melko zamiast mleko, wda zamiast dwa, limany zamiast maliny, trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby i syntetyzowaniu sylab we właściwym porządku (metatezy), np. komolotywa zamiast lokomotywa, opuszczanie liter (wana zamiast wanna), sylab (pacyk zamiast pajacyk), wyrazów (Tu malutki Antoś zamiast Tu nocuje malutki Antoś), całych linii (elizje), powtórne odczytywanie sylab (mimilutki zamiast milutki), wyrazów (Mama myje myje ją na noc zamiast Mama myje ją na noc) lub całych linijek tekstu (reduplikacje), wstawianie samogłoski między dwie litery oznaczające spółgłoski (anaptyksa), np. migła, magła zamiast mgła, zadanie zamiast zdanie), gubienie miejsca czytania, pomijanie interpunkcji, trudności w odczytywaniu wyrazów jednosylabowych, co jest związane z trudnościami w ustaleniu początku wyrazu, np. son zamiast nos lub mod zamiast dom, sylabizowanie, wynikające z niemożności objęcia obrazu całego wyrazu, choć mogą tu również wchodzić w grę trudności artykulacyjne, wadliwe akcentowanie, brak akcentu zdaniowego i intonacji zdaniowej.
4.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w dokonaniu prawidłowej analizy słuchowej, także zaburzenia uwagi. Z punktu widzenia językoznawczego - trudności w opanowaniu systemu fonetyczno-fonologicznego, takie jak: mylenie liter oznaczających głoski opozycyjne pod względem miejsca artykulacji np. s i sz (kosula zamiast koszula), sposobu artykulacji np. c i s (kosyk zamiast kocyk), dźwięczności (puty zamiast buty), nosowości (wosy zamiast wąsy), nieprawidłowe odczytywanie liter oznaczających głoski substytuowane w mowie lub wadliwe wymawianie, trudności w zapisie samogłosek nosowych, dodawanie liter, będących znakami samogłosek do spółgłosek w sylabie (budowanie prymarnej sylaby otwartej, używanie nazw liter), np. myamya – mama.
5.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w przeprowadzaniu operacji myślowych. Z punktu widzenia językoznawczego - substytucje wyrazowe w polu formalnym i znaczeniowym, takie jak: zniekształcanie wyrazów przez domyślanie się ich treści z kontekstu, zniekształcanie wyrazów przez domyślanie się ich treści z podobieństwa formy, przy pominięciu kontekstu, trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu, Te same nieprawidłowości, które występują podczas czytania, można już obserwować w kształtowaniu się mowy dziecka. Innymi słowy, obserwacje dotyczące procesu nabywania języka mówionego powinno się odnieść do zaburzeń w dekodowaniu języka pisanego. Są to: substytucje fonemowe i asymilacje (upodobnienia) wsteczne i postępowe, dyssymilacje (odpodobnienia), elizje (opuszczenia), uproszczenia grup spółgłoskowych, reduplikacje (powtórzenia), metatezy (przestawki), anaptyksy (wstawki). (por. Sołtys-Chmielowicz 1998) Wszystkie te zjawiska mogą wystąpić: w rozwoju mowy dziecka – jako zjawisko rozwojowe, w opóźnionym rozwoju mowy - gdy nabywanie języka hamowane jest różnymi przyczynami, w afazji – kiedy następuje rozbicie systemu językowego, uprzednio istniejącego na prawidłowym poziomie. (Zarębina 1973) W mowie dziecka uczącego się czytać zaburzenia te mogą, ale nie muszą występować. Często zdarza się, że współtowarzyszą trudnościom w czytaniu i pisaniu. Mylenie liter o podobnym kształcie może być uwarunkowane trzema czynnikami: substytucjami fonetyczno-fonologicznymi w wymowie dziecka - problemy z analizą i syntezą słuchową, upodobnieniami np. Tomet : Tomek - problemy z ułożeniem narządów artykulacyjnych i wykonywaniem ruchów naprzemiennych, brakiem utrwalenia cech odróżniających litery i dokonywaniem substytucji (zamiany) w obrębie pola jakim jest alfabet - zaburzenie w obrębie kodu graficznego języka, wskazujące na problemy związane z analizą i syntezą wzrokową, a być może również z pamięcią i operacjami myślowymi (myśleniem symbolicznym, myśleniem przez analogię). Upodobnienia podczas czytania mogą mieć charakter fonologiczny, fonetyczny (artykulacyjny) lub literowy. W wielu wypadkach trudno rozstrzygnąć, czy zaburzenia mają charakter fonetyczny czy fonologiczny. Np. uproszczenia grup spółgłoskowych można uzasadnić fonologicznie, widać tu bowiem dążenie do prymarnej opozycji spółgłoska : samogłoska; takie wyjaśnienie dotyczy także anaptyksy. Częste przy czytaniu odpodobnienia mają również fonologiczne umotywowanie - opozycja dźwięków bardziej odległych jest prymarna w stosunku do bliskich artykulacyjnie. Reduplikacje mogą być spowodowane tendencją do powtarzania tego, co już zostało wyprodukowane. Także w zaburzeniach sylaby i ciągu wyrazowego widać bliskie związki czynników artykulacyjnych i fonologicznych. (Zarębina 1973) Trudności pojawiające się podczas czynności czytania mogą być także spowodowane słabą kompetencją językową, zaburzeniami pamięci sekwencyjnej i symultanicznej oraz zaburzeniami operacji myślowych dotyczących kategoryzowania i myślenia symbolicznego. Na przebieg procesu czytania ma także wpływ umiejętność koncentrowania się na wykonywanym zadaniu. Błędy podczas pisania, zaobserwowane u dzieci dyslektycznych, są odbiciem błędów w czytaniu i mogą występować po opanowaniu czynności czytania, jako zejściowa forma trudności. Jeśli występują (co zdarza się rzadko) tylko jako izolowane zaburzenie, mają wówczas podłoże w nieprawidłowościach przeprowadzania analizy i syntezy wzrokowej lub niskiej sprawności manualnej. Są to:
• trudności z zapisem liter podobnych pod względem budowy,
• popełnianie błędów ortograficznych (nieprawidłowe zapisy: ó-u, h-ch, ż-rz, niewłaściwe stosowanie małych i wielkich liter, używanie wielkich lub drukowanych liter w środku zapisywanego wyrazu),
• utrzymywanie się różnorodnych błędów podczas przepisywania tekstów,
• pomijanie znaków diakrytycznych,
• pomijanie znaków interpunkcyjnych,
• nierozdzielanie przyimków w wyrażeniach przyimkowych lub rozdzielanie przedrostków,
• błędne rozmieszczenie liter w liniaturze, a także trudności z zachowaniem kierunku od lewej do prawej,
• zapisywanie liter w kierunku z dołu do góry i od prawej do lewej,
• odwracanie liter i cyfr (lustrzane odbicie) w płaszczyźnie pionowej i poziomej,
• przestawianie kolejności liter i sylab w wyrazie,
• rozpoczynanie zapisywania wyrazów od ostatniej sylaby,
• błędne (od końca) zapisy wyrazów jednosylabowych,
• opuszczanie liter sylab, wyrazów,
• podwajanie liter, sylab i wyrazów. (por. Bogdanowicz 1994)
Niestety, wiele z tych błędów może wynikać z błędów w nauczaniu poprawnej pisowni – pomijania kaligrafii, braku systematycznych ćwiczeń ortograficznych na lekcjach, nieuwzględnianiu wskazówek psychologii.
U dzieci dyslektycznych można zaobserwować także pewne specyficzne trudności w uczeniu się:
• kłopoty z pamięciowym opanowaniem ciągów zautomatyzowanych (dni tygodnia, nazw miesięcy, alfabetu, numerów telefonów itp.),
• trudności w zapamiętywaniu imion i nazwisk, nazw własnych, nazw kolorów,
• problemy z oznaczaniem czasu na zegarze, kierunków na mapie,
• trudności z zapamiętaniem dat (nawet daty własnych urodzin),
• kłopoty z opanowaniem działań matematycznych (częste substytucje działań i metatezy cyfr),
• kłopoty z pamięciowym opanowaniem tabliczki mnożenia.
Liczne objawy charakterystyczne dla dzieci z dysleksją obserwuje się także u pierwszoklasistów w pierwszych tygodniach nauki czytania i pisania. Może jest więc tak, że przyswajanie języka w jego wersji pisanej jest zadaniem trudnym dla wielu dzieci i mamy tu do czynienia ze zjawiskiem rozwojowym, analogicznym do sytuacji nabywania języka przez małe dziecko. (por. Filipiak 1996) napływających z różnych zmysłów). (por. Kaja 1995)
1.Z punktu widzenia psychologicznego – trudności w dokonywaniu prawidłowej analizy i syntezy wzrokowej oraz zaburzenia koncentracji. Z punktu widzenia językoznawczego – substytucje literowe, czyli zaburzenia inwentarza liter, takie jak: trudności w różnicowaniu liter: b:p, b:d, h:n, p:d, p:g, d:g, j:g, 1:ł, ł:t, k:l, rn:w, m:n, n:u, y:u, r:n, a:ą, a:e, e:ę, c:ć, j:i, f:t, o:ó, z:ż, z:ź, ż:ź, obserwowane jako substytucje literowe (puda zamiast buda), upodobnienia literowe (jajoda zamiast jagoda), odpodobnienia literowe (lelka zamiast lalka, choć może to być także substytucja literowa), trudności w odczytywaniu dwuznaków, obserwowanych jako substytucje literowe (synka zamiast szynka), upodobnienia (szeszyt zamiast zeszyt), odpodobnienia (chucala zamiast chuchała), pomijanie znaków diakrytycznych, obserwowanych jako substytucje literowe (spi zamiast śpi), upodobnienia literowe (czwiczyć zamiast ćwiczyć), odpodobnienia (szyska zamiast szyszka).
2.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w zachowaniu kierunku od lewej do prawej.
3.Z punktu widzenia językoznawczego - zaburzenia liniowego uporządkowania liter, sylab w wyrazach, wyrazów w zdaniu, zdań w tekście, takie jak: przestawianie liter i sylab w wyrazach (metatezy), np. melko zamiast mleko, wda zamiast dwa, limany zamiast maliny, trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby i syntetyzowaniu sylab we właściwym porządku (metatezy), np. komolotywa zamiast lokomotywa, opuszczanie liter (wana zamiast wanna), sylab (pacyk zamiast pajacyk), wyrazów (Tu malutki Antoś zamiast Tu nocuje malutki Antoś), całych linii (elizje), powtórne odczytywanie sylab (mimilutki zamiast milutki), wyrazów (Mama myje myje ją na noc zamiast Mama myje ją na noc) lub całych linijek tekstu (reduplikacje), wstawianie samogłoski między dwie litery oznaczające spółgłoski (anaptyksa), np. migła, magła zamiast mgła, zadanie zamiast zdanie), gubienie miejsca czytania, pomijanie interpunkcji, trudności w odczytywaniu wyrazów jednosylabowych, co jest związane z trudnościami w ustaleniu początku wyrazu, np. son zamiast nos lub mod zamiast dom, sylabizowanie, wynikające z niemożności objęcia obrazu całego wyrazu, choć mogą tu również wchodzić w grę trudności artykulacyjne, wadliwe akcentowanie, brak akcentu zdaniowego i intonacji zdaniowej.
4.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w dokonaniu prawidłowej analizy słuchowej, także zaburzenia uwagi. Z punktu widzenia językoznawczego - trudności w opanowaniu systemu fonetyczno-fonologicznego, takie jak: mylenie liter oznaczających głoski opozycyjne pod względem miejsca artykulacji np. s i sz (kosula zamiast koszula), sposobu artykulacji np. c i s (kosyk zamiast kocyk), dźwięczności (puty zamiast buty), nosowości (wosy zamiast wąsy), nieprawidłowe odczytywanie liter oznaczających głoski substytuowane w mowie lub wadliwe wymawianie, trudności w zapisie samogłosek nosowych, dodawanie liter, będących znakami samogłosek do spółgłosek w sylabie (budowanie prymarnej sylaby otwartej, używanie nazw liter), np. myamya – mama.
5.Z punktu widzenia psychologicznego - trudności w przeprowadzaniu operacji myślowych. Z punktu widzenia językoznawczego - substytucje wyrazowe w polu formalnym i znaczeniowym, takie jak: zniekształcanie wyrazów przez domyślanie się ich treści z kontekstu, zniekształcanie wyrazów przez domyślanie się ich treści z podobieństwa formy, przy pominięciu kontekstu, trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu, Te same nieprawidłowości, które występują podczas czytania, można już obserwować w kształtowaniu się mowy dziecka. Innymi słowy, obserwacje dotyczące procesu nabywania języka mówionego powinno się odnieść do zaburzeń w dekodowaniu języka pisanego. Są to: substytucje fonemowe i asymilacje (upodobnienia) wsteczne i postępowe, dyssymilacje (odpodobnienia), elizje (opuszczenia), uproszczenia grup spółgłoskowych, reduplikacje (powtórzenia), metatezy (przestawki), anaptyksy (wstawki). (por. Sołtys-Chmielowicz 1998) Wszystkie te zjawiska mogą wystąpić: w rozwoju mowy dziecka – jako zjawisko rozwojowe, w opóźnionym rozwoju mowy - gdy nabywanie języka hamowane jest różnymi przyczynami, w afazji – kiedy następuje rozbicie systemu językowego, uprzednio istniejącego na prawidłowym poziomie. (Zarębina 1973) W mowie dziecka uczącego się czytać zaburzenia te mogą, ale nie muszą występować. Często zdarza się, że współtowarzyszą trudnościom w czytaniu i pisaniu. Mylenie liter o podobnym kształcie może być uwarunkowane trzema czynnikami: substytucjami fonetyczno-fonologicznymi w wymowie dziecka - problemy z analizą i syntezą słuchową, upodobnieniami np. Tomet : Tomek - problemy z ułożeniem narządów artykulacyjnych i wykonywaniem ruchów naprzemiennych, brakiem utrwalenia cech odróżniających litery i dokonywaniem substytucji (zamiany) w obrębie pola jakim jest alfabet - zaburzenie w obrębie kodu graficznego języka, wskazujące na problemy związane z analizą i syntezą wzrokową, a być może również z pamięcią i operacjami myślowymi (myśleniem symbolicznym, myśleniem przez analogię). Upodobnienia podczas czytania mogą mieć charakter fonologiczny, fonetyczny (artykulacyjny) lub literowy. W wielu wypadkach trudno rozstrzygnąć, czy zaburzenia mają charakter fonetyczny czy fonologiczny. Np. uproszczenia grup spółgłoskowych można uzasadnić fonologicznie, widać tu bowiem dążenie do prymarnej opozycji spółgłoska : samogłoska; takie wyjaśnienie dotyczy także anaptyksy. Częste przy czytaniu odpodobnienia mają również fonologiczne umotywowanie - opozycja dźwięków bardziej odległych jest prymarna w stosunku do bliskich artykulacyjnie. Reduplikacje mogą być spowodowane tendencją do powtarzania tego, co już zostało wyprodukowane. Także w zaburzeniach sylaby i ciągu wyrazowego widać bliskie związki czynników artykulacyjnych i fonologicznych. (Zarębina 1973) Trudności pojawiające się podczas czynności czytania mogą być także spowodowane słabą kompetencją językową, zaburzeniami pamięci sekwencyjnej i symultanicznej oraz zaburzeniami operacji myślowych dotyczących kategoryzowania i myślenia symbolicznego. Na przebieg procesu czytania ma także wpływ umiejętność koncentrowania się na wykonywanym zadaniu. Błędy podczas pisania, zaobserwowane u dzieci dyslektycznych, są odbiciem błędów w czytaniu i mogą występować po opanowaniu czynności czytania, jako zejściowa forma trudności. Jeśli występują (co zdarza się rzadko) tylko jako izolowane zaburzenie, mają wówczas podłoże w nieprawidłowościach przeprowadzania analizy i syntezy wzrokowej lub niskiej sprawności manualnej. Są to:
• trudności z zapisem liter podobnych pod względem budowy,
• popełnianie błędów ortograficznych (nieprawidłowe zapisy: ó-u, h-ch, ż-rz, niewłaściwe stosowanie małych i wielkich liter, używanie wielkich lub drukowanych liter w środku zapisywanego wyrazu),
• utrzymywanie się różnorodnych błędów podczas przepisywania tekstów,
• pomijanie znaków diakrytycznych,
• pomijanie znaków interpunkcyjnych,
• nierozdzielanie przyimków w wyrażeniach przyimkowych lub rozdzielanie przedrostków,
• błędne rozmieszczenie liter w liniaturze, a także trudności z zachowaniem kierunku od lewej do prawej,
• zapisywanie liter w kierunku z dołu do góry i od prawej do lewej,
• odwracanie liter i cyfr (lustrzane odbicie) w płaszczyźnie pionowej i poziomej,
• przestawianie kolejności liter i sylab w wyrazie,
• rozpoczynanie zapisywania wyrazów od ostatniej sylaby,
• błędne (od końca) zapisy wyrazów jednosylabowych,
• opuszczanie liter sylab, wyrazów,
• podwajanie liter, sylab i wyrazów. (por. Bogdanowicz 1994)
Niestety, wiele z tych błędów może wynikać z błędów w nauczaniu poprawnej pisowni – pomijania kaligrafii, braku systematycznych ćwiczeń ortograficznych na lekcjach, nieuwzględnianiu wskazówek psychologii.
U dzieci dyslektycznych można zaobserwować także pewne specyficzne trudności w uczeniu się:
• kłopoty z pamięciowym opanowaniem ciągów zautomatyzowanych (dni tygodnia, nazw miesięcy, alfabetu, numerów telefonów itp.),
• trudności w zapamiętywaniu imion i nazwisk, nazw własnych, nazw kolorów,
• problemy z oznaczaniem czasu na zegarze, kierunków na mapie,
• trudności z zapamiętaniem dat (nawet daty własnych urodzin),
• kłopoty z opanowaniem działań matematycznych (częste substytucje działań i metatezy cyfr),
• kłopoty z pamięciowym opanowaniem tabliczki mnożenia.
Liczne objawy charakterystyczne dla dzieci z dysleksją obserwuje się także u pierwszoklasistów w pierwszych tygodniach nauki czytania i pisania. Może jest więc tak, że przyswajanie języka w jego wersji pisanej jest zadaniem trudnym dla wielu dzieci i mamy tu do czynienia ze zjawiskiem rozwojowym, analogicznym do sytuacji nabywania języka przez małe dziecko. (por. Filipiak 1996) napływających z różnych zmysłów). (por. Kaja 1995)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz